لزوم بازنگری در ارزیابی اقتصادی عملکرد مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران

ضیاءالدین پورکریمی در گفت وگو با خبرنگار دنیای معدن گفت: هنوز از ظرفیت واقعی فرآوری مواد معدنی آگاهی کاملی وجود ندارد، زیرا همواره جنبه درآمد زایی مستقیم معادن مورد توجه قرار  می گیرد در حالی که مراکز تحقیقاتی می‌توانند دانشگاه و صنعت را به هم پیوند بزنند تا یک معضل ملی را رفع کنند؛ نیروی انسانی دانشگاهی نیز در همین مراکز، تخصص مورد نیاز صنعت را کسب می‌کنند.

پورکریمی افزود: در بسیاری از مهمترین مراکز تحقیقاتی معدن دنیا مانند Mintek آفریقای جنوبی یا Corem کانادا این مسأله حل شده است. بنابراین یا همچنان بخشی زیادی از بودجه خود را از دولت می‌گیرند یا هر میزان برای هر فعالیت پژوهش معدنی سرمایه‌گذاری جذب کنند، معادل آن را دولت می‌پردازد.

وی ادامه داد: اساساً از طرف صنعت بویژه صنایع معدنی، نگاه خوبی به تحقیقات وجود ندارد. از سوی دیگر، دانشگاه‌ها و مراکز علمی هسته فعالیت خود را بر تحقیقات پایه و بنیادی قرار داده اند. بنابراین بخش‌هایی مانند مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی به عنوان حلقه رابط لازم است تا دانش پایه را از دانشگاه بگیرند و به ادبیات صنعت ترجمه و پیوند بزنند.

به گفته وی، بسیاری از مراکز تحقیقاتی در کشور ما وضع مناسبی ندارند؛ از این جهت که فعالیت آنها در حد نمایش مانده و بنابراین از سوی مدیریت‌های بالاتر ، بهای لازم به این مراکز داده نمی شود و نمی‌توان از آنها انتظار زیادی داشت. با این همه، مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی از اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ با نوعی تفکر پیشتاز شکل گرفت و از همان ابتدا به اعزام کارشناسان خود به خارج از کشور برای دانش‌افزایی اقدام کرد و همچنین برای آموزش تکنسین‌ها میزبان استادان مطرح خارجی شد.

«در طول سال‌های گذشته تجهیزات مورد نیاز مرکز از بهترین برندهای دنیا تامین شد اما در سال‌های بعدی دانش فنی ساخت بسیاری از این دستگاه‌ها در داخل کشور شکل گرفت که در خاورمیانه بی‌نظیر و در دنیا مثال‌زدنی است».

** افزایش بهره‌وری؛ نخستین عرصه اثرگذاری اقتصادی مرکز تحقیقات 

مدیر بخش فرآوری و پژوهش های کاربردی مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران «افزایش بهره‌وری از طریق بکارگیری ظرفیت‌های مغفول و معرفی مدارهای فرآوری قابل اجرا به معادن کشور» را از مهمترین اقدامات این مرکز دانست که تاثیرات اقتصادی کلان دارد.

پورکریمی توضیح داد: برای نمونه در ۴۰ میلیون تن سرباره و دورریز معدنی فولاد مبارکه، عنصر وانادیوم وجود داشت که این سرباره‌ها در بهترین حالت در زیرسازی جاده‌ها استفاده می‌شد. مرکز تحقیقات به فولاد مبارکه پیشنهاد کرد با استخراج ۷۰ تا ۸۰ درصد محتوای وانادیوم سرباره‌ها سالانه میلیون ها دلار درآمد کسب کند بدون اینکه هزینه چندانی برای دولت و بخش خصوصی داشته باشد. 

«بنابراین حتی اگر از منظر حسابداری صنعتی نگریسته شود فقط در همین یک طرح افزایش بهره‌وری از طریق راه‌اندازی مدار تولید و بکارگیری ظرفیت‌های مغفول، ایجاد ارزش افزوده و تولید دانش بومی و معرفی یک مدار فرآوری قابل اجرا به معادن کشور برای نخستین بار، از دستاوردهای مرکز تحقیقات محسوب می شود».

 اجرای پژوهش‌های کاربردی مسئله‌محور با همکاری دانش‌بنیان ها

این  مقام مسوول، «فعال‌سازی عرصه‌های جدید مورد نیاز کشور و ارائه طرح‌های اولویت‌دار به شرکت‌های دانش‌بنیان» را از دیگر نقش های مرکز تحقیقات در ارتقای اقتصاد کلان معدن عنوان کرد که سبب اشتغال‌زایی نیز می‌شود.

به گفته پورکریمی، «بخش فرآوری به یک ماده شیمیایی نیاز داشت که به سبب تحریم‌ها بسیار گران شده و نمونه‌های تقلبی آن منجر به کاهش بازیابی فرایند می شد. یک شرکت دانش بنیان به درخواست مرکز با این نیاز بخش صنعت آشنا شد و ماده را به تولید صنعتی رساند و اکنون حتی صنایع شیمیایی خاص هم خریدار محصول این شرکت شده‌اند، بنابراین باید در ارزیابی عملکرد مرکز تحقیقات فراتر از محاسبات مبتنی بر ماده اولیه مصرفی یا هزینه بر حسب نفر-ساعت را برآورد کرد». 

پورکریمی تاکید کرد: الان بعد از دو دهه به این مرحله رسیده‌ایم که مرکز به جای ارائه خدمات، به سوی پژوهش‌های کاربردی مسئله‌محور حرکت کند تا هم مسئله را شناسایی کند و هم راه‌حل مناسب را پیشنهاد دهد.

تولید دانش بومی برای ساخت تجهیزات و فناوری‌های خاص

«ساخت تجهیزات و فناوری‌های خاص» دیگر فعالیت شاخص مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران است که مدیر بخش فرآوری و پژوهش های کاربردی به آن اشاره کرد و گفت: نمونه‌ی آن «دستگاه سیلیکون واسطه سنگین سیار» است که برای پرعیاری ثقلی ذرات معدنی در محدوده دانه‌بندی درشت‌تر از یک میلیمتر استفاده می‌شود. این دستگاه در قالب مهندسی معکوس در مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران ساخته شد و پس از بازطراحی، ظرفیت آن تا ۱۰ تن بر ساعت افزایش یافت. 

پورکریمی تاکید کرد: برای سهولت جابجایی در مناطق صعب‌العبور و معادن کوچک‌مقیاس، این دستگاه به صورت موبایل طراحی شده است که هزینه حمل‌ونقل و ساخت کارخانه و فرآوری را کاهش می‌دهد و برای مواد مختلفی مانند کرمیت، فلورین، زغال، بوکسیت، سرب و روی در محدوده دانه‌بندی کوچک‌تر از نیم اینچ و بزرگ‌تر از یک میلیمتر کاربرد دارد. 

** توسعه فناوری و راهکارهای حقوقی مرکز

مدیر بخش فرآوری و پژوهش های کاربردی مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران گف: مرکز وارد حوزه های تازه‌ای مربوط به بازیافت عناصر با ارزش از انواع پسماند اعم از معدن، کارخانه‌های معدنی و صنایع معدنی در راستای تحقق توسعه پایدار در این بخش شده است و در سالهای اخیر دانش فنی اثربخشی در این زمینه ایجاد کرده است.

وی ادامه داد: مرکز تحقیقات به نقطه‌ای رسیده است که به سوی توسعه فناوری برود. 

پورکریمی یادآوری کرد: البته مرکز به سبب ساختار دولتی و قواعد حقوقی، محدودیت‌هایی دارد که در مدیریت جدید عزم جدی به منظور یافتن راهکار برای حداقل سازی این گونه مشکلات وجود دارد. به عنوان مثال باید راهکارهای حقوقی ویژه‌ای اندیشید تا شرایط برای ایجاد شرکت‌های تابع زایشی (اسپین‌آف) تسهیل شود. برای نمونه، در تفاهمنامه مربوط به استحصال وانادیوم معدن کهنوج چنین ساختاری مد نظر است.

ژئومتالورژی و تهیه فلوشیت مهندسی در مقیاس پایلوت

به گفته مدیر بخش فرآوری و پژوهش های کاربردی مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران، برنامه‌های مرکز برای سال ۱۴۰۲ متمرکز بر پرعیارسازی مواد معدنی کم‌عیار، بازفرآوری و بازیافت، ارزیابی زیست‌محیطی، پژوهش‌های مربوط به عناصر راهبردی و همچنین ژئومتالورژی است. 

پورکریمی توضیح داد: بحث ژئومتالورژی که در کشور ما هنوز مغفول مانده، بدین گونه است که از آغاز فرایند شناسایی و اکتشاف، باید همه ظرفیت‌های قابل استحصال عناصر معدنی شناسایی شود تا در مراحل بعدی براحتی بتوان از تمرکز مواد معدنی جانبی نیز درآمدزایی کرد.

وی افزود: نکته دیگر که هنوز در حوزه معدن و صنایع معدنی بدرستی جا نیفتاده، توجه به انجام مطالعات در مقیاس پایلوت است‌ این امر موجب کاهش قابل توجه ریسک های فنی و سرمایه‌گذاری می شود. 

این مسوول تاکید کرد: در منابع اقتصاد مهندسی، صرف هزینه به منظور تهیه فلوشیت مهندسی در مقیاس پایلوت، تا ۱۰ درصد هزینه‌ای که برای ساخت کارخانه واقعی برآورد می‌شود، مجاز دانسته شده است. در این زمینه نیز مرکز تحقیقات می‌تواند با اتکا به تجهیزات منحصربفرد و تجارب نیروی انسانی ارزشمند خود، یک بسته کامل فنی و اقتصادی قوی تحویل صنعت بدهد. 

«برای نمونه، درآمد حاصل از صادرات محصول اصلی معادن فسفات حتی کمتر از قیمت آن در داخل است، اما عناصر نادری در باطله این معادن وجود دارد که چنانچه۹ از ابتدا همراه با سنگ معدن اولیه درباره روند استخراج آن پیش‌بینی‌های لازم صورت می گرفت هزینه‌ها بسیار کمتر می‌شد».

 جلوگیری از خام فروشی؛ ابتدایی‌ترین هدف مرکز

مدیر بخش فرآوری و پژوهش های کاربردی مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران «جلوگیری از خام فروشی» را ابتدایی‌ترین هدف مرکز توصیف کرد و گفت:  مرکز تحقیقات در روش فعالیت خود  برای مشتریان بخش خصوصی و دولتی، امکان‌سنجی صورت می‌گیرد تا بدانیم آیا ماده معدنی امکان فرآوری دارد، از چه مدارهایی برای استخراج و فراوری می‌توان بهره برد و بهترین مدار برای این ماده کدام است. 

پورکریمی یادآوری کرد: هر چند مرکز تحقیقات با توجه به امکانات موجود می تواند مدار فرآوری را برای ساخت کارخانه‌های معدنی مختلف پیشنهاد کند، اما سیاست این است که چنانچه بخش خصوصی، توان انجام چنین کاری را داشته باشد این وظیفه به آن بخش واگذار شود و مرکز به فعالیت‌های جدیدتری مانند تولید و بومی سازی دانش فنی و تجهیزات بپردازد و از این راه درآمدزایی کند.

مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران وابسته به سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) است و در 60 کیلومتری غرب تهران در مسیر آزادراه کرج- قزوین در شهرک تحقیقاتی کاوش قرار دارد.