نگین حاشیه کویر، بهشت معدن داران

به گزارش دنیای معدن، صحبت از جلوه های بی نظیر ایران چیز تازه ای نیست و هربار می توان برای معرفی برخی از مناطق و بخشی از ویژگی های آن گزارش مهم و مناسبی نوشت. اما وقتی صحبت از تخریب محیط زیست باشد دست ها و قلم ها برای نوشتن می لرزند، زیرا در بیشتر موارد در پس تخریب محیط زیست و آثار به جای مانده آن از ماجراهای زیادی وجود دارد.

سوء استفاده هایی که در مجموع تیر ترکش های آن پیش از هرچیز مردم بومی و طبیعت را نشانه گرفته و دردسرهای زیادی را ایجاد می کند. اما زمانی این مساله بغرنج تر می شود که مردم محلی هم به جای برخورد با تخریب محیط زیست، یک وضعیت انفعالی را در پیش گرفته و حتی در مواردی با این تخریب ها همراه می شوند! در این حالت است که فعالان محیط زیست بیشترین فشار را تحمل کرده و با کمترین امکانات سعی در آگاه سازی فعالیت های تخریبی محیط زیست دارند.

چنین وضعیتی برای یکی از معدود شهرهای ایران در حاشیه کویر رخ داده که به دلیل تخریب بیش از حد ناشی از فعالیت معادن سنگ، امروز به جای آن که «نگینی بر حاشیه کویر» باشد، به «بهشت معدن داران» بدل شده و این شهر کوچک، سرسبز و خوش آب وهوا در حاشیه کویر را که روزی خاطره خوشی از باغ های سرسبز و جوی های آب روانش در منطقه مرکزی ایران، برای مسافران و به ویژه رانندگان ترانزیت قدیمی ایجاد می کرد، امروزه به نابودی کشانده است.

گزارش پیش رو حاصل پژوهش میدانی پژوهشگر ایرنا در این منطقه است.

به گفته یکی از کارشناسان حوزه اقلیم و آب وهو، اگر روند تخریب یکی از کوه های منطقه روستای اوره به نام کوه «َور اِسپی»، با همین سرعت پیش برود، دیگر هیچ یخچال طبیعی و برفی در قله «کرکس کوه» باقی نخواهد ماندروستای اوره و منطقه طَرق رود اوج فعالیت تخریب محیط زیست

روز جمعه در زمان تعطیلی معادن به کوه های کرکس می روم. دیگر نیازی به عکس برداری یا فیلمبرداری از محل نیست. عمق فاجعه آن قدر واضح و عیان شده که خود کوهستان فریاد کمک و یاری می طلبد. چشمان هر بیننده با کمی تعقل متوجه خواهد شد که معادن سنگ گرانیتی که این روزها و در بهترین حالت به «سنگ قبر» تبدیل شده و گورستان ها را آباد می کند، دیگر چیزی از کوهستان کرکس باقی نگذاشته است.

به گفته یکی از کارشناسان حوزه اقلیم و آب وهوا، اگر روند تخریب یکی از کوه های منطقه روستای اوره به نام کوه «َور اِسپی»، با همین سرعت پیش برود، دیگر هیچ یخچال طبیعی و برفی در قله «کرکس کوه» باقی نخواهد ماند. این کوه به دلیل آن که در نقش یک حائل بین کویر مرکزی در بخش بادرود و کوهستان کرکس در میلیون ها سال عمل می کرد، موجب تشکیل یخچال های طبیعی و پرآب شدن قنات ها و چشمه سارها و به طور کل تشکیل باغات سرسبز و تعدیل آب و هوای منطقه نطنز می شد که با این وضعیت دیگر چیزی از کل منطقه شهرستان و به ویژه بخش بادرود باقی نخواهد ماند. وسعت معادنی که فقط در این کوه کوچک قرار گرفته شاید کمتر از ۶ کیلومترمربع باشد اما بیش از ۷ معدن در همین یک تکه کوچک با سرعت زیادی مشغول برش این کوه ها هستند.

از بین رفتن ارتفاعات این کوه کوچک که ممکن است در نگاه نخست چندان مهم به نظر نیاید اما در ۲۰ سال گذشته و با ورود ماشین آلات پیشرفته به قله این کوه، وضعیت آب وهوای منطقه را به شدت تغییر داده و بروز گردوغبار با کوچکترین باد محلی، خشکسالی های مداوم و تغییر اقلیم، برفگیر نشدن قله کرکس و نگهداری برف در فصل بهار و تابستان و ... از کوچک ترین آثار تخریبی معادن هستند.

شهرستان نطنز بیش از ۶۰ معدن فعال برداشت سنگ شامل انواع سنگ گرانیت(سیاه و گل پنبه ای) و تراورتن دارد که روزانه نزدیک به ۳ هزار تن از این سنگ ها برداشت می شود. شاید در نگاه نخست چنین میزانی تاثیری زیادی بر طبیعت نداشته باشد اما زمانی این تاثیرات برجسته می شود که منظره کنونی این کوهستان با ۲۰ سال پیش مورد مقایسه قرار بگیرد.

جامعه محلی منفعل، همگام با فعالیت تخریبی معادن

معادن نطنز در سه محدوده عمده فعالیت دارند که شامل منطقه «کمجان»، «اوره» و منطقه «طرق رود» است. بنابر ملاحظات قانونی ورود به این معادن بدون مجوز و استفاده از «هلی شات»(تصویربرداری هوایی) غیرقانونی است. بدین ترتیب تنها راه نشان دادن عمق تخریبی این معادن، عکسبرداری از راه دور و گفتگو با ساکنین این مناطق است. بعد از ورود به یکی از این روستاها و تماس با دهیار منطقه و درخواست گفتگو با ایشان پیرامون مشکلات ایجاد شده توسط معادن، درخواست این نهاد مدنی هم بسیار جالب بود. دهیار این منطقه در تماس تلفنی اعلام کرد که «یکی از مشکلات ما نداشتن باسکول در معادن بوده که با بازدید فرماندار از این منطقه، قرار است طی یک هفته آینده در این منطقه باسکول برای اندازه گیری وزن سنگ برداشتی کامیون ها نصب شود».

آنگاه که من از ایشان پرسیدم آیا مشکل شما فقط نداشتن باسکول هست؟ اعلام داشت: بله و این مشکل ماست.

تاسیس صنایع معارض با محیط زیست مانند معادن به بهانه رفاه، ایجاد اشتغال و توسعه جوامع محلی دروغی بزرگ است که در همان گام نخست قانون شکنی کرده و قانون «آمایش سرزمینی» را نادیده و زیرپا می گذاردمشخص نیست اگر تا به حال در معادن این منطقه باسکول وجود نداشته علتش چه بوده؟ و اکنون بعد از گذشت بیست و اندی سال از فعالیت معادن که بیشترین میزان تخریب محیط زیست را داشته چرا اکنون تنها به نصب باسکول، آن هم از جانب دهیاری اکتفا شده؟ آیا تخریب قنوات و باغات زیبای دره سرسبزی که مسیر روستای تاریخی و هدف گردشگری ابیانه است و ظرفیت پذیرایی بالایی از گردشگران داخلی و خارجی دارد، بعد از تخریب و نابودی کامل محیط زیست، می تواند گردشگران را به منطقه جذب کند؟

تجربه نشان داده که درآمد حاصل از معادن تنها به جیب عده ای خاص وارد شده و همواره بعد از اتمام کار، طبیعت زخم خورده بدون بازسازی، رها می شود. این در حالیست که ادعای اصلی مالکان معادن و حامیان آن ها اشتغالزایی برای تعداد زیادی از مردم محلی است. مساله اشتغالزایی بزرگ ترین بهانه ای است که برای تخریب محیط زیست همواره مطرح شده و این در حالیست که نتایج چیزی دیگری را بازگو می کند که پژوهش های علمی با زبان علم و به درستی آن را بیان می کنند.

مثلا «تری لین کارل» در کتاب «معمای فراوانی» در رابطه با توسعه جوامع محلی بر اساس درآمدهای نفتی پرسشی را مطرح کرده که بررسی آن با شرایط روز معادن نطنز، می تواند از اهمیت بسیار بالایی برخوردار باشد. پرسش وی در مورد این است که:« چرا مردمان زیادی درعین حال که روی میلیاردها بشکه نفت نشسته اند، به ویژه طی رونق نفتی، چنین فقیرند؟»

در نهایت کارل به این نتیجه رسیده که سرزمین های دارای منابع طبیعی بیش از سایر جوامع از نابرابری رنج می برند زیرا مشمول «قاعده معکوس حکمرانی» می شوند. تاسیس صنایع معارض با محیط زیست از جمله پتروشیمی و پالایشگاه و حتی معادن به بهانه رفاه، ایجاد اشتغال و توسعه جوامع محلی دروغی بزرگ است که در همان گام نخست قانون شکنی کرده و قانون «آمایش سرزمینی» را نادیده و زیرپا می گذارد.

گفت وگو با مردم منطقه نیز نشان داد که غیر از عده ای معدود که متوجه بروز مشکلات عمده ناشی از معادن برای منطقه هستند، موضوع معادن برای سایر مردم در اولویت نیست. این دقیقا همان چیزی است که برای مالکان معادن بسیار نکته مثبتی است و عطش تخریب هرچه بیشتر محیط زیست آنان را تقویت می کند. چیزی که سبب شده نطنز از یک باغ شهر تاریخی با ظرفیت های بالای گردشگری به «بهشت معدن داران» تبدیل شده و هر روز تیغ خود را بر پیکره نحیف کرکس کوه بیشتر فرو ببرند.

رهاشدن سنگ های لاشه در دامنه کوه، رهاسازی قطعات لاستیکی و آهنی ماشین آلات معدنی در منطقه که تا هزاران سال در منطقه باقیمانده و به راحتی تجزیه نمی شود و بدتر از آن رهاسازی گازوئیل در تانکرهای رهاشده که پوشش گیاهی منطقه را برای همیشه از بین می برد و هزاران مشکل دیگر، چیزی است که چشم بستن بر آن ها نیازمند بی تفاوتی نسبت به زندگی خود و نسل های آتی است.

علاوه بر این موارد، نتایج تحقیقات علمی نشان داده معادن که موجب مرگ، صدمات جدی و یا معلول شدن معدنچیان شده اند ناشی از گردوغبار گازهای معدن و سروصدا، پرتوهای رادون و افزایش ریسک سرطان، خطر آب مروارید و آسم شغلی و غیره است که قربانی به تدریج سیستم سلامت خود را از دست می دهد.

تبدیل ساختمان های بسیار بزرگ در محدوده معادن به هتل گردشگری طبیعی و درمانی، نه تنها تخریبی بر محیط زیست ندارد، بلکه موجب درآمد بیشتر و پایدار هم خواهد شدراه حلی چیست؟

هر مشکل، راه حلی دارد اما باید در نظر داشت که این راه حل ها و درمان آن زمانی به نتیجه می رسند که در زمانی مشخصانجام شود و بعد از گذشت زمان مناسب، دیگر هیچ راه حلی جوابگوی ترمیم زخم های کاری برجای مانده بر طبیعت نیست.

پیش از هر چیز باید در نظر داشت منطقه نطنز یک باغ شهر قدیمی با ظرفیت بالای گردشگری است که دست بر قضا این ظرفیت به دلیل قرارگیری این شهر در دامنه های کرکس کوه بوده است. بنابراین راه درمان این وضعیت تبدیل معادن سنگ به جاذبه های گردشگری با راه اندازی انواع «اکوتوریسم» است.

اکوتوریسم شاخه های متعددی دارد که امروزه هر جامعه ای بنابر مقتضیات شرایط خود از آن بهره می برد. یکی از آنها «گردشگری طبیعی» است؛ استفاده از جاذبه های طبیعی و بکر و حتی نمایش گونه های جانوری وحشی از نزدیک و در طبیعت، یکی از انواع بسیار پرطرفدار آن است. این همان روشی است که کشورهای آفریقایی مانند کنیا، تانزانیا، اوگاندا، ماداگاسکار و ... به میزان بسیار زیادی از آن بهره برده و بدون هیچگونه صنعتِ مخربِ محیط زیست، سالانه مبالغ زیادی درآمد ارزی وارد کشورشان می کنند. چنانچه دو کشور تانزانیا و اوگاندا به ترتیب ۱.۴ میلیارد و ۱.۶ میلیارد دلار از این راه درآمد داشتند.

عربستان سعودی نیز قصد دارد چنین پروژه ای را در یک کشور بیابانی و بدون هیچ گونه رودخانه دائمی و در ابعاد بسیار بزرگ تر اجرایی کند که با کمک «راهبرد گردشگری ملی» سالانه ۱۰۰ میلیون نفر گردشگر را تا پایان این دهه به کشورشان جذب کنند. یکی دیگر از اهداف این پروژه ایجاد مشارکت ۱۰ درصدی صنعت گردشگری در تولیدات ناخالص داخلی این کشور است که از نظر اقتصادی به درآمد ناشی از فروش نفت متکی است.

در ماه نوامبر(آبان) سال گذشته وزیر گردشگری عربستان در جریان نشست شورای جهانی سفر و گردشگری اعلام کرد این کشور تا سال ۲۰۳۰ فرصت های سرمایه گذاری به ارزش ۶ تریلیون دلار را در حوزه سفر و گردشگری ایجاد خواهد کرد. چنین رقمی با توجه به بودجه ۵ هزار همتی(هزار میلیارد تومان) ایران در سال ۱۴۰۲ به معنای این است که این کشور ۶۰ برابر بودجه یکسال ایران در ۸ سال آتی سرمایه گذاری خواهد کرد.

مقام های عربستان سعودی در راستای «راهبرد گردشگری کشور»، توسعه چند پروژه مختلف را آغاز کرده اند که از جمله آن ها به «نئوم» (NEOM) می توان اشاره کرد که یک کلان شهر با بودجه ۵۰۰ میلیارد دلار است. مقام های این کشور امیدوارند «نئوم» به یک قطب گردشگری جهانی تبدیل شود.

نمونه ای از این سرمایه گذاری ها در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ترکیه، سوئد، آلمان و ... در حال انجام است. پروژه بهره برداری از معادن مدت های زیادی است که در کشورهای توسعه ‎یافته متوقف شده و برنامه گردشگری در این کشورها بسیار مورد توجه است. به طور مثال سوئد از سال ۱۹۶۷ بزرگترین معدن طلای این کشور(بولیدن) را که بزرگ ترین معدن طلای اروپا هم بوده، به دلیل آثار تخریبی محیط زیست تعطیل کرده است.

 

نمونه یادشده، فقط بخشی از فعالیت های گردشگری است، آن هم در حالی که منطقه نطنز و کوهستان کرکس علاوه بر ظرفیت بالای گردشگری طبیعی، امکان استفاده از «گردشگری درمانی» را به دلیل هوای بسیار مطبوع این کوهستان دارد. تبدیل ساختمان های بسیار بزرگ در محدوده معادن به هتل گردشگری طبیعی و درمانی چیزی است که نه تنها تخریبی بر محیط زیست ندارد، بلکه موجب درآمد بیشتر و پایدار هم خواهد شد که در کنار سایر جاذبه های گردشگری، مانند تنها «کارگاه سرامیک سازی سنتی» در جهان با بیش از ۶ هزار سال سابقه، ظرفیت بالایی برای جذب گرشگر و اشتغالزایی دارد.

ذخیره معادن سنگ روزی به پایان خواهد رسید اما درآمد گردشگری هیچ گاه پایانی نداردشکی نیست که ذخیره معادن سنگ روزی به پایان خواهد رسید اما درآمد گردشگری هیچ گاه پایانی ندارد. منطقه نطنز در زمینه گردشگری، نمونه بسیار نابی به نام «اکو کمپ کویری متین آباد» را هم دارد که اکنون فعالیت داشته و برای بخش زیادی از گردشگران شناخته شده است. بنابراین تجربه گردشگری نمونه موفقی است که می تواند در رابطه با معادن هم موثر باشد.